„Używać go należy jak najczęściej. Tchnąć weń trzeba duszę, uczynić zeń świadka i towarzysza wielkich zwycięstw i klęsk gromady”
– pisał A. Kamiński w „Książce wodza zuchów”.
A tak właściwie … o kim/o czym mowa w tym cytacie? Tak, oczywiście mowa o zuchowym totemie, jednym z ważnych elementów zuchowej obrzędowości.
We wstępie do
rozdziału dotyczącego zuchowych znaków, zwyczajów, obrzędów i tajemnic w
poradniku drużynowego gromady zuchowej "W krainie zabawy”, dh. Anna Wittenberg
napisała:
„Grupę ludzi łączy to, co odróżnia ich
od innych. Co to znaczy? Im silniejsze jest przywiązanie do wspólnych symboli,
strojów, sposobów zachowań, tym grupa jest spójniejsza wewnętrznie. To daje poczucie bezpieczeństwa
i przynależności ...”.
i przynależności ...”.
Jednym z elementów
wspomagających tę ideę jest właśnie totem - znak, symbol, który bez słów wyraża treść zawartą w
nazwie. Chcąc podkreślić ważność tego elementu obrzędowości zuchowej,
poprosiliśmy wszystkie gromady, które wybierały się na tegoroczną Harcerską
Imprezę Plenerową, o zabranie ze sobą swoich totemów. Jak wspaniale
prezentowały się zuchy ze swoimi totemami, możecie zobaczyć poniżej (kliknięcie w dane zdjęcie pozwala nam zobaczyć je w większym formacie).
Po
ukończeniu kursu drużynowych zuchowych każdy absolwent kursu wie, że jego
gromada powinna posiadać totem. Kiedy jednak zadaje się im kilka prostych pytań
dotyczących totemu, okazuje się że nasza wiedza o tym elemencie zuchowej
obrzędowości jest bardzo powierzchowna.
By to zmienić, spróbujmy odpowiedzieć
sobie na tych kilka pytań:
- Czym jest w ogóle totem? Już u ludów pierwotnych ukształtowały się zjawiska związane z relacjami człowieka z mitycznym przodkiem zwierzęcym lub roślinnym, czasem również zjawiskiem przyrodniczym. Zwierzę, roślina lub przedmiot uważane było za uosobienie przodków, otaczane czcią, uważane za opiekuna rodziny. W bardziej popularnym znaczeniu, totem porównywany jest do godła rodziny. Godło to przedstawiane było w rożny sposób. Malowane na ziemi lub na kawałkach kory były zawieszane na żerdziach lub hełmach. Malowane na skórach zwierząt leżących na wigwamach lub zawieszano je na ścianach domów, czółen, oznaczano nimi narzędzia, broń, stawiano na grobach. Totemy przedstawiano również w formach przestrzennych, np. w postaci słomianych kukieł lub rzeźbionych drewnianych słupów;
- Skąd totem w metodyce zuchowej? Tuż po zakończeniu działań I Wojny Światowej w znacznym stopniu rozwinęły się działania różnych środowisk, kształtujących pracę z małymi dziećmi w wieku wczesnoszkolnym. Pomysły pracy z małymi dziećmi po raz pierwszy znalazły odzwierciedlenie w Związku Zuchów działającym przy szkołach elementarnych. Pomysłodawczynią tego ruchu była Bolesława Zienkiewiczówna, która wydała podręcznik „Związek Zuchów, czyli młodych harcerzy”, jako projekt do realizacji w cytowanych powyżej szkołach elementarnych. Kontynuacją tej idei był ruch zuchowy umocowany przy żeńskiej gałęzi harcerstwa, który zaczął rozwijać się prężnie po 1926 roku. W męskiej gałęzi harcerstwa praca z najmłodszymi oparta była na angielskich wzorcach, a co za tym idzie na fabule „Księgi Dżungli” Rudyarda Kiplinga. Ostatecznie ruch zuchowy w Polsce ukształtował się w latach 30. XX w., będąc kompilacją angielskiego ruchu wilczęcego, polskich wzorców harcerskich oraz doświadczeń żeńskiej gałęzi zuchowej II RP. Kwestię symboliki, w tym znaczenia totemu, zaczerpnięto wtedy właśnie z doświadczeń angielskich wilcząt.
- Jaką rolę spełnia zuchowy totem? To przede wszystkim symbol gromady, łączący wszystkich jej członków. Ale totem może nas wspomóc w wielu innych aspektach pracy z zuchami. Totem „żyje” wraz z gromadą, towarzyszy jej na zbiórkach. Nie mogą się bez niego odbyć żadne obrzędy gromady. Jest z zuchami wtedy, gdy składają Obietnicę, otrzymują gwiazdki zuchowe, kiedy zuchy ruszają na rajd czy na wycieczkę. Totem może być również wykorzystany do obrzędowego sprawdzania obecności zuchów na zbiórce. Z „platformy” totemu mojej gromady zwisały cztery kolorowe wstążki, po jednej dla każdej szóstki. Każdy zuch w kieszonce munduru nosił maleńką klamerkę do prania opisaną swoim imieniem i nazwiskiem. Po wejściu do zuchówki, zuch wpinał swoją klamerkę na wstążkę swojej szóstki. W trakcie zbiórki, ktoś z kadry gromady na podstawie wpiętych klamerkowych wizytówek odnotowywał w książce pracy gromady obecność zuchów na zbiórce.
Totem może być również swoistym uzupełnieniem Kroniki Gromady. Na totemie może zawisnąć np. plakietka z imprezy, w której udział wzięła gromada, znaczki przyznanych gromadzie wyróżnień … przy czym chciałbym byście nie przesadzili i pamiętali, żeby z totemu nie zrobić świątecznej choinki obwieszonej błyskotkami. Wreszcie bardzo ważna rola totemu – można go wykorzystać do pracy wychowawczej jako element dopingowania do rozwoju. Dlatego też ważnym elementem naszej pracy jest podkreślanie ważności bycia strażnikiem totemu – dajmy odczuć zuchom, że to wielkie wyróżnienie;
- Jaki powinien być zuchowy totem? Oczywiście każdy totem powinien być niepowtarzalnym, szczególnym, specjalnym znakiem, charakterystyczny dla danej gromady. Może mieć dowolny kształt i wygląd, ale musi nawiązywać do nazwy gromady. Ważne jest przemyślenie jego konstrukcji. Totem ma towarzyszyć zuchom we wszystkich ich przygodach, dlatego jego konstrukcja musi być stabilna, trwała i bezpieczna dla zuchów. Ile to razy widziałem, jak zuch musiał „walczyć” z totemem, by go nie upuścić, bo jego ciężar wielokrotnie przewyższał fizyczne możliwości zucha. Wykonanie totemu z delikatnych materiałów naraża go z kolei na szybkie zniszczenie. Warto też pomyśleć o stojaku na totem, bo inaczej albo totem leży w trakcie zabawy gdzieś w kącie albo wyróżnienie bycia strażnikiem totemu przekształca się w karę stania przez całą zbiórkę.
Można by jeszcze wiele napisać na ten temat. Ale chcielibyśmy poznać Wasze zdanie, opinie, doświadczenia w pracy z tym elementem obrzędowości. Dlatego też zapraszamy Was do udziału w zadaniu programowym pn. "GROMADO POCHWAL SIĘ TOTEMEM".
Pokażcie nam swój totem, opowiedzcie o nim i o tym jak funkcjonuje w waszej gromadzie. Czekamy na Wasze relacje i zdjęcia, które możecie przysłać na adres zuchowy@slaska.zhp.pl